جابر بن حیان:

او ابو عبدالله یا ابو موسی جابر بن عبدالله طرسوسی کوفی معروف به صوفی است.[1]

ابن ندیم در کتاب الفهرست، کنیه اش را ابوعبدالله ذکر می کند و سپس می گوید: رازی در کتاب هایش که در صنعت نوشته است از جابر ابن حیان با عنوان «استاد ما ابو موسی جابر بن حیان» نام می برد. همو در جایی دیگر در الفهرست از وی به ابوموسی یاد کرده است.

شاید منشأ این اختلافات از این جا باشد که جابر بن حیان دو فرزند به نام های عبدالله و موسی داشت.[2]

دربارّه زادگاه و تاریخ تولدش در میان مورخان اختلاف نظر وجود دارد. گفته شده است اصل وی از خراسان است. دکتر اهوانی در این باره وی می گوید: پدر جابر از قبیله «ازد» و شغلش در کوفه عطاری بود. هنگامی که از کوفه به خراسان مهاجرت کرد،‌ جابر در خراسان تولد یافت. حاکم خراسان پدر جابر را به خاطر اتهام شیعه بودن به شهادت رساند.[3]

بنابراین طبق این نقل جابر بن حیان در طوس خراسان به دنیا آمده و ایرانی و فارس است.

البته نقل های دیگری نیز وجود دارد که جابر از طرسوس، یا صابئی حران، است. مورخ آفریقایی (لیو آفریقایی) که در سال 1526 میلادی زندگی نامه شیمی دان های آفریقا را نوشته، می گوید: بزرگ شیمی دان ها جابر است که یونانی است که اسلام را برگزیده. وی حدود یک قرن بعداز پیامبر اسلام (ص) زندگی می کرد.

نقل دیگری جابر بن حیان را به «اشبیلیه» نسبت می دهد. ولی جابر اشبیلی،‌ جابر بن افلح بود که در قرن یازدهم در اشبیلیه زندگی می کرد و صاحب اثر در علم فلک و نجوم است.

همان گونه که درباره تاریخ زندگی، اسم، زمان و مکان زندگی جابر اختلاف نظر وجود دارد. همین طور درباره صنف علم و تخصص و مذهبش نیز میان مورخان اختلاف است.

شیعه می گوید: جابر از بزرگان تشیع است، گروهی نیز بر آنند که وی از فلاسفه است. برخی از متخصصان در صنعت طلا و نقره بر آنند که ریاست گروه طلا و نقره کاران به او منتهی شد.[4]

اما حقیقت آن است که جابر بن حیان از جهت سیاسی و مذهبی شیعی بود.[5] در بحث ها و مجادله از فلاسفه بود و از نظر علم تجربی جزو شیمی دان ها بود.[6]

بدون تردید منابع و مصادر فراوان که در آنها نام جعفر - در زندگی و عصر جابر - آمده است، امام جعفر صادق (ع) است. حاجی خلیفه از جابر با عنوان شاگرد امام صادق (ع) یاد می کند.[7] [8]

جابر بن حیان در سال 160 هجری و به قولی در 180 هجری از دنیا رفت.

دیدگاه علماء درباره جابر بن حیان چنین است:

علما در باره جابر با عنوان حکیم، ریاضی دان، فلیسوف،‌ منجم، طبیب، منطقی، فلکی، نویسنده و دارای آثار فراوان در همه این علوم و علوم مختلف دیگر یاد کرده اند که بیانگر تیزهوشی، ذکاوت و همت بالای جابر بود.[9]

احمد فؤاد اهوانی در یک مقاله طولانی که در نشریه «المجلة» در مصر به چاپ رساند درباره جابر می گوید: وی (جابر بن حیان) از مشهورترین عالمان عرب و اولین کسی بوده که قواعد علم تجربی را کشف و تثبیت کرد و اولین کسی است که آن را را آشکار نمود و با این کارش خدمت بزرگی به علم به نحو عام و به تمدن عرب به نحو خاص کرده است[10] هم چنین دکتر محمد یحیی هاشمی در مقاله ای در جلد ده مجله 33 جلدی عرفان نوشته آمده است: در طی مطالعات در آثار فراوان به جای مانده از جابر بن حیان در علم شیمی مشاهده می کنیم که به طور صریح اعتراف می کند که استاد این علم امام صادق (ع) است.[11]

این اطلاعات مختصر از زندگی یکی از بزرگان و دانشمندان شیعه است، اگر چه برخی درباره او یا درباره آثار او و نیز همراهی و ارتباط او با امام صادق (ع) اشکال کرده اند.[12]